نوشته

مقدمه

توسعه جوامع، مصرف گرایی و گسترش شهرنشینی، سبب افزایش بی‌رویه تولید پسماند در سراسر جهان شده که این امر علاوه بر تخریب محیط زیست، جان میلیون‌ها موجود زنده این سیاره را نیز به مخاطره انداخته است. جمعیت شهرنشین دنیا رو به افزایش است و استفاده بی‌حد و حصر از منابع طبیعی، میزان تولید پسماند را چندین برابر کرده؛ در این شرایط توجه به شیوه‌های محدودسازی تولید پسماند به ویژه در سطح خانگی از مهم‌ترین عواملی است که رعایت آن‌ها، اولین قدم در مسیر مدیریت پسماند و بهبود وضعیت محیط زیست خواهد بود. از آن‌جا که مدیریت پسماند یکی از ضرورتی‌ترین محورهای توسعه پایدار محسوب می‌شود، لذا ‌می‌توان با آموزش شهروندان و اجرای راهکارهای کاهش تولید پسماند به این مهم دست یافت.
محیط زیست سالم همواره یکی از نیازهای اساسی بشر در طول زندگی محسوب می‌شود. گسترش جوامع شهری در عصر کنونی، نیاز ما را به مدیریت پسماند ، چندین برابر کرده است و این امر جز با مشارکت و همکاری همه شهروندان جامعه میسر نخواهد شد. بی‌توجهی به کاهش تولید پسماند، کاهش رطوبت پسماندهای تر و تفکیک از مبدا مهم‌ترین عوامل رشد چشمگیر حجم پسماندهای جمع‌آوری شده و مشکلات زیست محیطی ناشی از آن طی سال‌های اخیر است.
*پسماند چیست و چرا باید میزان تولید آن را کاهش داد؟
پسماند به مواد جامد، مایع و گاز (غیر از فاضلاب) گفته می‌شود که به طور مستقیم یا
غیر مستقیم حاصل از فعالیت انسان بوده و از تولیدکننده زاید تلقی می‌شود .
با گسترش بهره‌گیری از منابع تجدیدناپذیر طبیعی همچون نفت، گاز و غیره در دنیا، امروزه حفظ منابع طبیعی و استفاده بهینه از این انرژی‌ها از جمله مهم‌ترین اهداف زیست محیطی کشورها به شمار می‌روند.
در همین راستا کاهش تأثیرات نامطلوب پسماند اعم از آلودگی هوا، آب و خاک و کاهش هزینه‌های مدیریت پسماند از دیگر مواردی است که همه کشورهای جهان برای تحقق آن‌ تلاش می‌کنند .
نتایج پژوهش‌های به عمل آمده نشان می‌دهد کاهش تولید پسماند و تفکیک از مبدأ از جمله شیوه‌های مدیریت پسماند است که بازدهی بالایی دارد، طوری که اجرای این طرح به نسبت دیگر روش‌ها، میزان تولید گازهای گلخانه‌ای را به حداقل و حفاظت از منابع طبیعی و صرفه‌جویی در انرژی را به حداکثر خواهد رساند.
بر همین اساس شهرداری‌‌ها دراغلب کشورها دستورالعمل‌های ویژه‌ای در تمامی سطوح جامعه از منازل گرفته تا کارخانه‌ها و مراکز دولتی، تبیین کرده‌اند تا با نهادینه‌کردن فرهنگ کاهش تولید پسماند ضمن کاستن از هزینه‌های ملی، معضلات زیست محیطی ناشی از تجمع بی‌رویه پسماند را نیز تقلیل دهند.

*انواع پسماند

براساس قانون مدیریت پسماند ۱۳۸۳، پسماندها در ایران به پنج گروه تقسیم می‌شوند:
۱- پسماندهای عادی شامل همه پسماندهایی که به صورت معمول از فعالیت‌های روزمره انسان‌ها در شهرها، روستاها و خارج از آنها تولید می‌شوند؛ از قبیل زباله‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی (کاهش این دسته از پسماندها، موضوع بحث در این مقاله است).
۲- پسماندهای پزشکی (بیمارستانی) که تمامی پسماندهای عفونی و زیان‌آور ناشی از بیمارستان‌ها، مراکز بهداشتی، درمانی، آزمایشگاه‌های تشخیص طبی و سایر مراکز مشابه را دربر می گیرد. سایر پسماندهای خطرناک بیمارستانی از شمول این تعریف خارج اند.
۳- پسماندهای ویژه که کلیه پسماندهایی هستند که به دلیل بالا بودن حداقل یکی از خواص خطرناک از قبیل سمیت، بیماری‌زایی، قابلیت انفجار یا اشتعال، خورندگی و مشابه آن به مراقبت ویژه نیاز دارند یا آن دسته از پسماندهای پزشکی و بخشی از پسماندهای عادی، صنعتی، کشاورزی هستند که به مدیریت خاص نیاز دارند .
۴- پسماندهای کشاورزی یا همان پسماندهای ناشی از فعالیت‌های تولیدی در بخش کشاورزی از قبیل فضولات، لاشه حیوانات (دام، طیور و آبزیان)، محصولات کشاورزی فاسد یا غیر قابل مصرف.
۵- پسماندهای صنعتی نیز به کلیه پسماندهای ناشی از فعالیت‌های صنعتی و معدنی و پسماندهای پالایشگاهی صنایع گاز، نفت و پتروشیمی و نیروگاهی و امثال آن گفته می شود؛ همچون براده‌ها، سرریزها و لجن‌های صنعتی.
*آثار مخرب زیست محیطی افزایش تولید و انباشت پسماند
تولید حجم انبوه پسماند در جهان و دفع آن به ویژه اشغال زمین‌های با ارزش با ادامه‌ روش دفن، لطمات و خطرات زیست محیطی زیادی به همراه دارد که به صورت عمده عبارتند از:
– تولید گازهای گلخانه‌ای، تشدید پدیده گرمایش زمین و تغییرات آب و هوایی
– گسترش مراکز دفن پسماند و آلودگی‌های ناشی از آن
– تولید شیرابه و نفوذ آن به منابع آب و خاک و آلودگی آن‌ها
– طولانی بودن مدت زمان تجزیه اغلب پسماندهای شهری و آلودگی محیط زیست همچنین خطر بلعیده شدن توسط حیوانات
– هدر رفت منابع طبیعی و مالی کشورها
*پسماند و مخاطرات آن برای انسان
هزینه بالای جمع‌آوری و دفع پسماند از جمله دلایل ضرورت کاهش تولید پسماند به شمار می‌رود؛ اما این موضوع فقط به مضرات مالی این فرایند اشاره دارد. رشد میکروب‌ها، افزایش تعداد جانوران موذی ناقل بیماری‌ها و در نتیجه شیوع بیماری‌های مختلف از دیگر مواردی است که در صورت عدم رعایت شیوه‌های تقلیل حجم پسماند، سلامتی انسان‌ها را تهدید می‌کند. پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی نیز به نوبه خود سهم قابل توجهی در به خطر انداختن جان افراد برعهده دارند؛ طوری که وجود عناصر بیماری‌زا همچون سرب و جیوه در ترکیبات این دسته از پسماندها در مسیر بازگشت به طبیعت موجب آلودگی محیط زیست و آسیب‌رسانی به سلامت انسان می‌شوند. همچنین استنشاق گازهای سمی ناشی از انباشت پسماند در مراکز دفع، مسمومیت و بیماری‌های مختلفی برای افرادی که در معرض این گازها قرار می‌گیرند را به دنبال خواهد داشت.

*آمار پسماند تولیدی در شهر تهران

شهروندان تهرانی در سال گذشته، روزانه بیش از ۷۰۰۰ تن پسماند عادی یا خانگی تولید کردند که حدود ۶ر۱۸درصد از این میزان، سهم پسماندهای خشکی است که با اجرای طرح تفکیک از مبدأ از غرفه‌های بازیافت، وانت ملودی‌ها و مخازن آبی موجود در شهرک‌های محصور جمع‌آوری شده‌اند.‌ در دنیا نیز هرساله ۱٫۳ میلیارد تن پسماند تولید می‌شود؛ به عبارتی هر یک از ساکنان این کره خاکی هر روز به طور میانگین ۱٫۲ کیلوگرم پسماند تولید می‌کند و پیش‌بینی می‌شود که این میزان تا سال ۲۰۲۵ میلادی به دو برابر مقدار کنونی افزایش یابد.
*رایج‌ترین شیوه‌های دفع پسماند در دنیا
دفن، بازیافت، کمپوست‌سازی، تبدیل پسماند به انرژی و پسماندسوزی اشکال مختلف دفع پسماند در دنیا و دفن، شایع‌ترین آنها است. در این میان کشورهای با درآمد بالا، دفن اصولی و بازیابی انرژی با استفاده از فرآیندهای گرمایی از جمله پسماند‌سوزی را ترجیح می‌دهند و بسیاری از کشورهای درحال توسعه پسماندهای جامد شهری خود را به شکل غیر اصولی دفن می‌کنند. استفاده از مراکز دفن کنترل شده، انتخاب اغلب کشورهای با درآمد متوسط برای دفع پسماند است.
*ضرورت به کارگیری شیوه‌های نوین دفن پسماند
دفن پسماند در زمین علاوه بر اشغال فضای زیاد، موجب آلودگی هوا، آب و خاک می‌شود. بازیابی و بازیافت پسماندهای دفن شده در این مراکز بزرگ دفن به سختی امکان‌پذیر است. باید توجه داشت که مراکز دفن غیر اصولی، بزرگ‌ترین عامل تشدید گرمایش زمین در حوزه پسماند و از مناطق تخریب شده روی زمین به شمار می‌روند.

*نحوه کاهش، دسته بندی و تفکیک پسماند از مبدأ

تفکیک پسماند از مبدأ، به فرایند جداسازی پسماندهای عادی تر و خشک در محل تولید آن گفته می‌شود که بهبود شرایط زیست محیطی، صرفه‌جویی در هزینه‌های شهری، حفظ کیفیت پسماندها، خالص‌سازی کمپوست تولیدی و کمک به بازیافت انواع پسماند را می‌توان از جمله مزایای آن عنوان کرد.
شهروندان در ابتدا پس از ذخیره‌سازی پسماندهای تولیدشده در طول روز، آن‌ها را به صورت مجزا تفکیک کرده و پسماندهای تر شامل باقیمانده غذاها، پوست میوه و سبزیجات و تفاله چای را پس از رطوبت‌گیری داخل کیسه‌های دربسته جمع‌آوری و رأس ساعت۲۱ به مخازن ویژه پسماند تر انتقال دهند.
در مرحله بعد، با کاهش حجم پسماندهای خشک مثل فشرده‌سازی انواع بطری‌ها، شانه
تخم مرغ، قوطی کنسرو، ظروف لبنیات و بسته‌بندی‌های خوراکی، آن‌ها را در کیسه‌های مجزا جمع‌آوری و به غرفه‌های بازیافت موجود در محله مخصوص جمع‌آوری این‌گونه پسماندها یا خودروهای مربوطه تحویل دهند. همچنین شهروندان علاقه‌مند می‌توانند با پیوستن به کمپین جمع‌آوری در بطری‌، آن‌ها را جداکرده و ‌پس از گردآوری‌ به غرفه‌های بازیافت یا مرکز آموزش‌های تخصصی سازمان مدیریت پسماند واگذار کنند.

*راهکارهای خانگی کاهش تولید پسماند

آگاهی ما از فواید و عواید روش‌های کاهش تولید پسماند برای حفاظت از محیط زیست و سلامتی بشر کافی نیست؛ بلکه فقط با فراگیری راهکارهای کاهش تولید پسماند و تفکیک از مبدأ و اجرای آن در تمامی سطوح جامعه، می‌توان به این مهم دست یافت. برخی اقدامات مؤثر در محدود کردن تولید پسماند، عبارتند از:
اولین قدم در مسیر کاهش تولید پسماند، خرید به اندازه اقلام مصرفی است. هنگام تهیه مواد خوراکی بهتر است آن‌ها را به صورت عمده خریداری و از محصولاتی استفاده کرد که بسته‌بندی‌های قابل بازیافت دارند.
بخش عمده‌ای از پسماندهای خانگی را باقی‌مانده‌های غذا، سبزیجات و میوه‌ها تشکیل می‌دهد و می‌توان با استفاده از سبزیجات پاک‌شده و آماده همچنین خرید به اندازه میزان مصرف روزانه‌ میوه‌ها و سایر مواد خوراکی تازه، حجم پسماندهای تولید شده در منازل را کاهش داد. تجربه موفق سایر کشورها در راه‌اندازی واحدهای فراوری بهداشتی و صنعتی سبزی و صیفیجات ثابت کرده که اگر هر خانوار فقط از سبزیجات تازه و پاک‌شده استفاده کند به مقدار قابل ملاحظه‌ای از تولید پسماند خانگی جلوگیری خواهد شد.
با پرهیز از خرید نان بیش از حد نیاز مصرفی نیز می‌توان با کمک به اقتصاد خانواده در کم ‌کردن حجم پسماندهای تولیدی در منازل سهیم شد.
عدم استفاده از ظروف، سفره‌ها و لوازم یکبار مصرف کمک شایان توجهی به کاهش میزان پسماندهای خشک می‌کند. علاوه‌بر‌این می‌توان هنگام خرید وسایل مورد نیاز به قابلیت بازیافت آن‌ها توجه و مواردی را تهیه کرد که به چرخه تولید بازمی‌گردند.
می‌توان با اشتراک گذاشتن لوازمی که دیگر به آن‌ها احتیاجی نداریم به افراد نیازمند علاوه بر گسترش حس کمک و نوع‌دوستی در جامعه، در کاهش تولید پسماند و ارتقای سطح سلامت شهروندی گامی موثر برداریم.
جایگزینی لوح‌های فشرده(CD وDVD) با فلش مموری‌ها و حافظه‌های جانبی از دیگر راهکارهای مفید برای کاهش تولید پسماند است.
برای استفاده مجدد از دورریزها با کمی خلاقیت و ایده‌پردازی می‌توان کارهای تزیینی زیبایی خلق کرد و با کاهش هزینه‌های خانوار موجب رونق اقتصادی کشور نیز شد.
تعمیر وسایل خراب‌شده به جای دورانداختن آن‌ها و خرید لوازم جدید، یکی دیگر از شیوه‌هایی است که به مقدار قابل توجهی از میزان تولید پسماندهای خانگی می‌کاهد.
کاغذ زباله نیست! این موضوع را همواره باید به خاطر داشت. از آن جا که کاغذ از چوب تهیه می‌شود لذا کاهش مصرف و استفاده بهینه‌ آن به منظور حفظ منابع طبیعی و جلوگیری از قطع بی‌رویه درختان ضرورت دارد. می‌توان با استفاده از هر دو روی کاغذ، جایگزینی کاغذ کادو با کیسه‌های پارچه‌ای زینتی، عدم دریافت رسید از خودپردازهای بانکی و استفاده از خدمات الکترونیکی بانک‌ها، ادارات، سازمان‌ها یا مؤسسات، مصرف کاغذ را کاهش داد.
همچنین جمع‌آوری و تفکیک کاغذهای باطله و تحویل آن به غرفه‌های بازیافت یا خودروهای مخصوص جمع‌آوری پسماند خشک شهری، در کمک به فرآیند بازیافت و استفاده مجدد از کاغذ بسیار مؤثر خواهد بود .
در پایان گفتنی است دستیابی به توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست جز با کاهش تولید پسماند، بازیافت و به کارگیری مجدد دورریزها محقق نمی‌شود و رسیدن به این هدف، مشارکت همه جانبه شهروندان و همکاری تمامی دستگاه‌ها و نهادها را می‌طلبد.